Rozmawiamy z dr Joanną Plak-Warecką, naukowcem, badaczem, specjalistką polityki senioralnej i kwestii społecznych, autorką książek i wielu artykułów o systemach emerytalnych i innych zagadnieniach społecznych i ekonomicznych, ekspertką merytoryczną w projektach współfinansowanych ze środków unijnych. Obecnie jest zatrudniona w Instytucie Badań Edukacyjnych na stanowisku eksperta merytorycznego.
- Cywilizacja przemysłowa ma ten swój uboczny skutek, że pozrywała więzi społeczne. Wielopokoleniowe rodziny to już przeszłość, w większości. Ale czegoś brakuje, czegoś bardzo żal. Bo to dobre było…
Rodziny wielopokoleniowe miały swoje zalety: dziadkowie opiekowali się wnukami, dzięki czemu rodzice mogli realizować się zawodowo; z czasem dzieci/wnukowie opiekowali się dziadkami, co umożliwiło im pozostanie w środowisku domowym aż do śmierci, bez konieczności przeniesienia się do domu pomocy społecznej. Jednak wraz z przemianami gospodarczymi, społecznymi, światopoglądowymi, okazało się, że taki model rodziny traci na popularności. Tym samym rodziny wielopokoleniowe zostały zastąpione przez inne modele: nuklearne (rodzice z dziećmi) czy patchworkowe (dwoje partnerów posiadających dzieci z poprzednich związków, mogących posiadać potomstwo wspólne, tworzących nową rodzinę po rozpadzie poprzedniego związku np. na skutek rozwodu/owdowienia). Obecna sytuacja gospodarcza może jednak sprawić, że model rodziny wielopokoleniowej na jakiś czas wróci do łask. Wysoka inflacja, utrudnienia we wzięciu kredytu lub problemy z jego spłatą, mogą skłonić młodych ludzi do opóźnienia decyzji o opuszczeniu domu rodzinnego lub do zdecydowania o ponownym, wspólnym zamieszkaniu z rodzicami, także w sytuacji gdy sami mają już dzieci. To sprawi, że pod jednym dachem znów zamieszkają dziadkowie, rodzice i dzieci. Nawet jeśli taka sytuacja ma być z założenia chwilowa.
- Rewolucja przemysłowa, a zwłaszcza jej ostatni etap w postaci masowej i błyskawicznej technicyzacji społeczeństwa też zbudował przepaść pomiędzy najmłodszym a najstarszym pokoleniem. Pokolenie smartfonów i video-czatów, gier komputerowych i świata wirtualnego w zderzeniu z najstarszą generacją co odczuwa? I odwrotnie?
Bez wątpienia dynamiczne zmiany w zakresie cyfryzacji coraz większej liczby usług, w tym świadczonych przez administrację publiczną, wymuszają pewne zmiany w postawie seniorów. Osoby, które nie będą mogły/potrafiły się przystosować do zmieniającej rzeczywistości są narażone na wykluczenie cyfrowe. To zjawisko jest szczególnie obserwowalne w najstarszych grupach wiekowych: 70+, zwłaszcza wśród mieszkańców obszarów wiejskich i małych miejscowości, gdzie dostęp do sieci jest utrudniony. Wśród „młodszych” seniorów sytuacja wygląda lepiej. Należy tutaj wspomnieć o generacji YOLD (Young-Old), której przedstawiciele świetnie odnajdują się w wirtualnej rzeczywistości i bardzo chętnie oraz umiejętnie korzystają z zasobów Internetu. Przy czym Internet służy im w szczególności do: obsługi bankowości, robienia zakupów oraz korzystania z dedykowanych portali randkowych.
- Technika spowodowała też trzęsienie ziemi u podstaw – to nie seniorzy są tymi, którzy wiedzą, którzy mogą doradzić, którzy są mądrzejsi – bo to właśnie oni wymagają pomocy, nie potrafią często biegle operować smartfonem, tabletem czy komputerem. Wydają się tacy bezradni. A dla najmłodszego pokolenia – chyba jacyś tacy mało bystrzy… Tak jest?
Bez wątpienia część młodych osób postrzega swoich dziadków jako mało zaradnych technologicznie, wymagających wsparcia w obsłudze nowoczesnych technologii. Z drugiej strony w wiek senioralny wchodzą pokolenia, które wykorzystywały komputery czy smartfony w swojej pracy i potrafią z nich korzystać. Oni nie są już (tak) bezradni, chociaż bez wątpienia daleko im do poziomu eksperckiego, jaki osiągnęli przedstawiciele młodych pokoleń, oswojeni ze smartfonem i tabletem od wczesnych lat. Czy starsi ludzie są dla młodego pokolenia mało bystrzy? Niekoniecznie. Świadczą o tym liczne inicjatywy realizowane w ramach współpracy międzypokoleniowej, także inicjowane przez młodsze pokolenia. Przykładem jest projekt „Movie Mówi. Międzypokoleniowe opowieści cyfrowe”, zrealizowany w latach 2017-2018 we współpracy ze Stowarzyszeniem Pracownia Filmowa „Cotopaxi”. W ramach projektu grupa młodych ludzi 16+ wraz z osobami w wieku 60+ w trakcie warsztatów opartych o metodę digital storytelling, zbierała opowieści i tworzyła ich wersje video w dwuosobowych zespołach. Wspólna praca, z wykorzystaniem narzędzi audiowizualnych, była okazją do zbudowania umiejętności komunikowania się w grupach wiekowych, które na co dzień nie mają wiele okazji do rozmowy. Tym samym uczestnicy projektu mogli się lepiej poznać i przekonać, że osoba w każdym wieku może być ekspertem i wnieść coś ciekawego do życia innej osoby.
- Sporo organizuje się kursów podstaw obsługi komputera dla seniorów – czy to się cieszy popularnością?
Dane udostępnione przez Eurostat[1] wskazują, że Internet nabiera coraz większego znaczenia wśród seniorów w wieku 65-74 lata. 61% seniorów z państw UE korzystało z sieci w trzech ostatnich miesiącach 2020 roku, jednak odsetek użytkowników w poszczególnych państwach był mocno zróżnicowany. W czołówce znalazły się takie kraje, jak: Dania – 94% seniorów korzystało z Internetu, Luksemburg i Szwecja- po 91%, Holandia – 90%, Finlandia – 88%, Irlandia- 78%, Niemcy – 76%. Polska z odsetkiem – 43% znalazła się na 6. pozycji od końca, tuż za Włochami – 45%, a przed: Rumunią – 40%, Portugalią – 39%, Grecją – 33%, Chorwacją – 28%, Bułgarią – 25%. W pandemii wzrosło zainteresowanie kursami obsługi komputera, mediów społecznościowych wśród polskich seniorów. Dla wielu z nich komunikatory społecznościowe stały się jedyną możliwością skontaktowania się z bliskimi. Gros usług dla seniorów, w tym porady medyczne, również przeniosło się do sieci. Zatem aby z nich skorzystać niezbędna stała się umiejętności obsługi komputera. Kursy były oferowane na różnych poziomach trudności – od podstawowego do zaawansowanego i o ile kurs średniozaawansowany i zaawansowany mógł być realizowany w trybie online, o tyle nauka podstawowej umiejętności obsługi komputera była zawieszona do czasu poluzowania restrykcji pandemicznych, ponieważ lekcje musiały być realizowane stacjonarnie.
- Senior ze smartfonem czy nad komputerem już nie dziwi tak bardzo, to dobrze. Ale też to okazja dla oszustów – bo to jednak rzeczywistość wirtualna, obca, mało obeznana. Sporo odnotowuje się przypadków wykorzystania internetowej naiwności seniorów, zwłaszcza starszych kobiet. Jak starsi ludzie mogą się bronić przed oszustwami w sieci?
Seniorzy, korzystający z sieci, są narażeni na oszustwo w postaci phishingu. Zjawisko to polega na podszywaniu się pod instytucję, firmę, urząd w celu wyłudzenia poufnych danych, takich jak: PESEL, login i hasło do kont bankowych. Oszuści wysyłają ofiarom maile z linkami prowadzącymi do fałszywych stron internetowych. Kliknięcie w link umożliwia przejęcie danych. Hakerzy wysyłają także maile z załącznikami, których otworzenie skutkuje zainstalowaniem w komputerze lub smartfonie złośliwego oprogramowania, które szpieguje użytkownika i przejmuje jego dane. Dosyć rozpowszechnionym zjawiskiem jest również wysyłanie maili lub SMS-ów z informacją, że adresat nie może odebrać paczki, dopóki nie dopłaci drobnej kwoty, rzędu 1-2 zł na wskazane konto. Kliknięcie w link i uruchomienie transakcji skutkuje wyczyszczeniem konta bankowego przez oszustów. Jak senior może się bronić przed takimi działaniami? Powinien on zwrócić szczególną uwagę na maile lub SMS-y, które: zawierają literówki, błędy gramatyczne, ortograficzne, interpunkcyjne, pozbawione polskich znaków lub zawierają polecenie szybkiej reakcji, np. „padłeś ofiarą kradzieży, kliknij natychmiast w poniższy link, aby uniknąć dalszych strat”. Czujność powinny wzbudzić także maile/SMS-y, w których nadawca pisze, że jest ciężko chory, nie ma rodziny/nikogo bliskiego i chce podzielić się z kimś swoim ogromnym majątkiem przed śmiercią. Podejrzaną kategorią maili/SMS-ów są również wiadomości pochodzące z banku, urzędów, z prośbą o aktualizację danych pod przesłanym linkiem; należy pamiętać, że instytucje nie proszą klientów o podanie takich informacji za pośrednictwem maila. Coraz częściej zdarzają się oszustwa dokonane za pośrednictwem mediów społecznościowych. W tym przypadku należy zwrócić uwagę na wiadomości od znajomych, którzy zwracają się z dziwną prośbą np. „proszę zapoznaj się z tą informacją już teraz, to bardzo ważne”, kliknięcie w taki komunikat może skutkować ściągnięciem wirusa/złośliwego oprogramowania na komputer. Jeżeli senior decyduje się na robienie zakupów za pośrednictwem Internetu powinien sprawdzić, czy połączenie jest bezpieczne, o czym świadczy symbol kłódki przy adresie strony internetowej; powinien również sprawdzić opinię o sklepie lub sprzedawcy na popularnych portalach np. ceneo.pl lub opineo.pl; czujność powinien wzbudzić brak możliwości wyboru formy płatności, w szczególności jeśli wymagana jest płatność z góry; jak również zbyt niska cena produktu przy jednoczesnym zapewnieniu, że produkt jest pełnowartościowy (ceny można porównać za pośrednictwem portalu ceneo.pl). Bardzo istotne jest również wyposażenie komputera/smartfona w program antywirusowy i aktualizowanie go. Takie rozwiązanie nie ochroni co prawda przed oszustwem, ale może ograniczyć jego szkodliwość, poprzez zablokowanie wirusów/złośliwego oprogramowania, które rozpozna.
- Mimo tej powierzchownej lub żadnej znajomości najnowszej techniki… Najstarsza generacja dysponuje jednak czymś absolutnie bezcennym – mądrością życiową wynikającą z doświadczenia. Tylko jak to przekazać, kiedy zagonione pokolenie nie chce słuchać, nie ma czasu… Albo myśli w swojej naiwności, że wie najlepiej, jak się żyje…
Mądrość seniorów coraz częściej zaczyna być doceniana i wykorzystywana. Przykładem jest korzystanie z ich potencjału w miejscu pracy. Senior, który jest w wieku okołoemerytalnym może pełnić funkcję mentora dla młodszych pracowników i dzielić się z nimi swoją wiedzą i doświadczeniem związanymi z wykonywanymi obowiązkami. Innym przykładem jest tworzenie i realizowanie projektów międzypokoleniowych, których założeniem jest umożliwienie seniorom pełnienia roli mentorów wobec ludzi znajdujących się w kryzysowych momentach życia, takich jak projekt „Senior Mentorem”, realizowany w ramach Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020 przez Stowarzyszenie Karan (Katolicki Ruch Antynarkotykowy) lub „Caffe Aktywni. Aktywna Wymiana Międzypokoleniowa”, którego pomysłodawcą jest Pracownia Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia”. Ideą projektu „Senior mentorem” było wsparcie integracji międzypokoleniowej przez umożliwienie starszym osobom, w wieku 60+, pełnienie roli mentorów dla młodych ludzi (15-20 lat) znajdujących się w trudnym momencie życia, tj. uzależnionych od substancji psychoaktywnych. Przedstawiciele obu pokoleń brali udział w działaniach aktywizujących, takich jak: prowadzenie grupy teatralnej i filmowej, wyjścia do kina i teatru. Drugi z projektów – „Caffe Aktywni” jest to innowacyjna metoda, opracowana przez trzy kobiety z Fundacji Świat Wrażliwy, polegająca na stworzeniu wspólnej otwartej przestrzeni, w której młodzież z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną, w wieku 17-20 lat, może się aktywizować, rozwijać samodzielność, pewność siebie, odpowiedzialność i tym samym przysposabiać się do życia społecznego oraz zawodowego; korzystając z wiedzy i doświadczenia seniorów-mentorów, w wieku 60-70 lat. Metoda została opisana w podręczniku[2] i udostępniona do wykorzystania, takim podmiotom jak w szczególności: organizacje pozarządowe prowadzące działania na rzecz osób z niepełnosprawnością intelektualną, organizacje pozarządowe działające na rzecz osób starszych. Należy również podkreślić, że są zawody, w których doświadczenie zdobyte z upływem lat jest bardzo cenione. Przykładem jest branża medyczna czy nauka. Starsi ludzie są także poważani jako przekaziciele informacji o ważnych wydarzeniach historycznych, tak jak jedna z uczestniczek Powstania Warszawskiego, której wspomnienia z tego okresu zostały zapisane w archiwum historii mówionej[3].
- Technologia a seniorzy. Na jakie udogodnienia mogą liczyć seniorzy we współczesnych czasach?
Seniorzy mogą liczyć na wiele udogodnień i skorzystać z szeregu nowinek technologicznych, które ułatwiają im codzienne funkcjonowanie. Dostęp do wielu z nich jest uwarunkowany możliwościami finansowymi, ale są też takie, które są dostępne za niewielką opłatą. Przykładem takiego produktu jest opaska SOS, która umożliwia szybkie powiadomienie członków rodziny lub odpowiednich służb, że senior potrzebuje pomocy (przycisk SOS). Bardziej rozbudowane opaski są wyposażone w lokalizator GPS (przydatne dla osób z demencją), umożliwiają pomiar pulsu/ciśnienia/temperatury, wychwytują upadki oraz przypominają o konieczności zażycia leków. Innym przydatnym produktem jest łyżka liftware, dedykowana seniorom cierpiącym na Parkinsona, artretyzm, mającym problemy z samodzielnym spożywaniem posiłków. Czujniki zamontowane w sztućcu wykrywają drżenie ręki i stabilizują łyżkę, dzięki czemu jedzenie nie spada ani się nie rozlewa. Urządzenie jest wyposażone w ładowarkę. Seniorzy zażywający dużo leków z pewnością docenią elektroniczny dozownik leków MedControl. Umożliwia on zaprogramowanie procesu przyjmowania leków, nawet na 28 dni i przypomina o konieczności ich przyjęcia poprzez sygnał dźwiękowy oraz świetlny. Urządzenie jest wyposażone w duży wyświetlacz i solidną pokrywę baterii, chroniącą przed ich rozlaniem. Kolejnymi produktami, adresowanymi do seniorów są: chwytaki umożliwiające zakładanie butów i skarpetek bez obciążania kręgosłupa; poduszki obrotowe ułatwiające usadowienie w aucie seniora z ograniczonymi możliwościami ruchowymi; automatyczne otwieracze do słoików, umożliwiające ich otwarcie jednym przyciskiem; taborety prysznicowe/do wanny, które umożliwiają kąpiel seniorom z ograniczonymi możliwościami ruchu, np. po urazach/operacjach; roboty sprzątające, które są dodatkowo wyposażone w czujniki chroniące je przed zderzeniem z meblami lub ścianami; schodołazy umożliwiające pokonanie schodów osobom jeżdżącym na wózkach inwalidzkich lub osobom, które poruszają się samodzielnie, ale mają problem z pokonaniem schodów. Te udogodnienia są dostępne już teraz. Przyszłością jest natomiast sztuczna inteligencja, zwłaszcza roboty terapeutyczne. Nie zastąpią one kontaktu z drugim człowiekiem, ale mogą być pomocne w szczególności samotnym seniorom z różnymi niesprawnościami, np. osobie niedowidzącej robot może przeczytać książkę, pomóc zlokalizować przedmiot; pies lub kot- robot umilą czas, a nie wymagają spacerów i karmienia. Takie roboty pomogą zniwelować poczucie samotności i mogą poprawić jakość życia swoich właścicieli. Na razie są one dostępne w USA oraz Japonii, a barierą w ich dostępności jest wysoka cena.
Dziękuję za rozmowę.
Pytania zadawała PM. Wiśniewska /ANSM/
Joanna Plak-Warecka, dr nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, absolwentka Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, studiów podyplomowych z zakresu geriatrii i opieki długoterminowej w Medycznym Centrum Kształcenia Podyplomowego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz studiów podyplomowych z zakresu Public Relations w badaniach naukowych w Wyższej Szkole Ekonomii i Innowacji w Lublinie. Posiada doświadczenie w pracy na rzecz: instytucji badawczych, instytucji szkolnictwa wyższego, instytucji rynku pracy, organizacji pozarządowych. Doświadczony wykładowca akademicki, trener, ekspert merytoryczny i koordynator w projektach unijnych. Pełniła funkcję krajowego koordynatora ds. EURES (Europejskie Służby Zatrudnienia) z ramienia OHP. Posiada doświadczenie w zarządzaniu zespołami w strukturze rozproszonej. Jej zainteresowania badawcze obejmują: gerontologię społeczną, politykę społeczną wobec starości i ludzi starych, ubezpieczenia społeczne (w szczególności ubezpieczenia emerytalne), włoską politykę społeczną. Autorka trzech monografii, redaktor naukowy dwóch monografii, autorka ponad 100 artykułów poświęconych tematyce społeczno-ekonomicznej, pięciu kontentów naukowych, dwóch raportów, jak również jednej recenzji naukowej.
[1] https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/edn-20210517-1/, dostęp 27.05.2022
[2] https://inkubatorpomyslow.org.pl/app/uploads/2019/03/caffeaktywni_podrecznik_www.pdf, dostęp: 27.05.2022
[3] https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/wanda-traczyk-stawska,60.html, dostęp: 27.05.2022
