Wszyscy w swoim życiu nie raz zmagaliśmy się w jakiś sposób z dylematem, jak zachować się w danej sytuacji lub nowym miejscu. Co zatem sprawia, że znajdując się w określonym miejscu, takim jak np. szkoła, miejsce pracy czy chociażby kościół, postępujemy tak, a nie inaczej? Dlaczego w sytuacjach, w których mimo iż mamy odmienne zdanie, zachowujemy się jako ogół społeczeństwa? Często poddajemy się zewnętrznej presji i uciekamy się do podporządkowania się większości ogółu, bo jest nam tak wygodniej. Te zewnętrzne presje i przyzwyczajenia zbudowane w naszej psychice od dzieciństwa, do których codziennie uciekamy zapewniając sobie wygodę, nazywane są niczym innym jak konformizmem.
Konformizm według Słownika języka polskiego PWN to „bezkrytyczne podporządkowanie się normom, wartościom i poglądom uznanym za obowiązujące w danej grupie”[1]. Globalizacja, postęp cywilizacji, a także szybkie tempo życia przyczynia się do zmian w społeczeństwie. Nie ulega wątpliwości, że człowiek jako istota społeczna potrzebuje drugiego człowieka. Zaangażowanie w życie społeczne przekłada się na jakość i poziom satysfakcji z życia jednostki. To właśnie rodzina ma na nas pierwszy i znaczący wpływ, bowiem to ona kształtuje naszą osobowość. To, co rodzice sądzą na temat życia ludzkiego i ludzkiego społeczeństwa, znacząco wpływa
na ich metody wychowawcze i przekazane normy i wartości swoim dzieciom. Tak więc to kim jesteśmy, jacy jesteśmy, jakie mamy wpojone zasady moralne, zależy w dużej mierze od rodziny, w której przyszło nam żyć. Zależność ta jest w dzisiejszych czasach o tyle ważna, bowiem każda rodzina jako najmniejsza grupa społeczna ma wielkie znaczenie w kształtowaniu społeczeństwa, a co za tym dalej idzie, przemian w społeczeństwie. To tutaj wpajane są pierwsze przekonania religijne, polityczne, stereotypy. Stereotyp polega na przypisywaniu identycznych cech lub motywacji każdej osobie należącej do danej grupy, bez uwzględnienia istniejących w rzeczywistości różnic między tymi osobami[2]. Najogólniej ujmując – jest to negatywny wizerunek danej grupy ludzi, który opiera się na uogólnieniach i niesprawdzonych informacjach. Istnieje wiele stereotypów, z którymi każdy z nas się zetknął, np. stereotyp blondynki, Niemca, Polaka itp. Działanie stereotypu polega na tym, że wystarczy sama przynależność do danej grupy, aby pojedynczej osobie przypisano negatywne cechy, którymi naznacza się całą grupę. Może to prowadzić do niesprawiedliwych lub krzywdzących działań skierowanych przeciw pewnym grupom. Uprzedzenia wynikają z funkcjonowania stereotypów powielanych przez konformistyczne myślenie, oparte na uogólnieniach wyprowadzanych z fałszywych lub niekompletnych informacji.
W przypadku powielania stereotypów, konformizm polega na tym, że ludzie dostosowują się do norm obowiązujących w danej społeczności. Jeśli normą są nietolerancyjne postawy lub wrogie zachowania wobec jakichś grup mniejszościowych, to pojedyncze osoby, dążąc do bycia dobrym członkiem swojej społeczności, dyskryminują innych. Postępują tak, bo sądzą, że to jest właściwe i dobre zachowanie. Stereotypy bywają też odzwierciedleniem norm społecznych oraz mogą być nabywane jako forma konformizmu wobec tych norm. Przekazywane społecznie stanowią zazwyczaj odzwierciedlenie obowiązujących w danej społeczności norm, czyli ogólnie przyjętych sposobów myślenia, odczuwania i zachowywania się, co do których ludzie należący do danej grupy zgadzają się, uważając je za właściwe i słuszne[3]. W nabywaniu stereotypów dużą rolę odgrywa skłonność do nabywania i przestrzegania obowiązujących norm społecznych. Na podatność do nabywania stereotypów mają wpływ zarówno cechy osobnicze, jak i to, z jakiej kultury pochodzimy.
Niewątpliwie najważniejszym aspektem jest nabywanie jaźni odzwierciedlonej[4], która dokonuje się najpełniej w grupach pierwotnych, tj. w rodzinie, grupie rówieśniczej i grupie sąsiedzkiej, będących pierwszymi grupami społecznymi z jakimi styka się każdy z nas jako małe dziecko. Jaźń odzwierciedlona to zespół wyobrażeń, jakie każdy z nas posiada o sobie, na podstawie tego, co jego zdaniem sądzą o nim inni ludzie[5]. Składa się ona z trzech elementów:
- □ wyobrażenia o tym, jak postrzegają nas inni ludzie;
- □ wyobrażenia o tym, jak oceniają nasz wygląd, szeroko pojmowany, obejmujący nasze zachowania, działania;
- □ reakcji na te wyobrażone oceny w postaci dumy, zadowolenia, wstydu itp.[6]
Jaźń odzwierciedlona to koncepcja sformułowana pierwotnie przez Charlesa
H. Cooleya, który stwierdził, że życie społeczne przebiega w myśl pewnych zasad. Twierdził, on że to co kształtuje osobowość, to gra wyobrażeń. Działa na zasadzie ujednolicania naszych zachowań, postaw przez realizowane role społeczne[7]. Oznacza to, że takie sądy odbieramy, jakie sądzimy, że są oczekiwane przez granie roli społecznej. Jaźń odzwierciedlona to to, co my sądzimy, że inni sądzą na nasz temat. Jaźń odzwierciedlona ulega bezustannym zmianom ze względu na zmienność społecznie obowiązujących norm społecznych, krótkotrwałość i powierzchowność kontaktów społecznych oraz doraźność w uczestnictwie jednostki w grupie. Jaźń odzwierciedlona to zatem obraz lub wyobrażenie człowieka o sobie samym, obraz, jaki powstaje wówczas, gdy realizując swoją rolę społeczną (jedną ze swoich ról) osoba uświadamia sobie, że jest przedmiotem zainteresowania i oceny współuczestników grupy społecznej.
Człowiek nie może realizować danej roli społecznej, jeśli nie uświadomi sobie, że współuczestnicy grupy charakteryzują go i oceniają, i jeżeli nie myśli o tym, jak inni go postrzegają, jakie cechy krąg mu przypisuje i jakie tym cechom nadaje znaczenie. W różnych grupach, w których jednostka uczestniczy, a więc też w różnych rolach różne właściwości, tak fizyczne jak i psychiczne, traktowane są jako ważne.
Jednakże może zdarzyć się, że te same cechy są oceniane dodatnio w związku z pełnieniem jakiejś roli, a ujemnie w związku z pełnieniem innej roli. Dla przykładu, w sporcie należy być “agresywnym”, co nie jest dobrze widziane np. w rodzinie. W każdej ze swych ról człowiek prezentuje wiec odmienną konstelację swoich właściwości. Jednostka, realizując określoną rolę pragnie, na ogół, pozytywnej oceny ze strony innych ludzi. Może wówczas podporządkowywać swoje zachowanie zgodnie z oczekiwaniami otoczenia, co łączy się z pragmatycznym konformizmem, pewną elastycznością moralną i zmniejszonym poczuciem podmiotowości.
Konformizm utożsamiany jest na ogół z nadmiernym, bezkrytycznym przyjmowaniem i stosowaniem się do owych norm, zbyt intensywnym identyfikowaniem swoich celów z celami grupy, mechaniczną akceptacją wszelkich zasad i wartości, biernej uległości, bezmyślnej aprobacie reguł głoszonych przez innych, jest sposobem przystosowania się jednostki do społeczeństwa.
W związku z tym można wyróżnić typy zachowań konformistycznych. I tak w socjologii opisuje się różne poziomy głębokości konformizmu jak:
- □ uleganie – gdy istnieje wyraźny konflikt między przekonaniem jednostki a presją grupy, w wyniku którego jednostka podporządkowuje się grupie, to ulega. Uleganie pojawia się jedynie wtedy, gdy grupa nacisku
jest fizycznie obecna. Gdy grupa znika, jednostka wraca do swoich uprzednich przekonań czy zachowań. Motywem takiego zachowania
jest zwykle lęk przed odrzuceniem przez grupę lub lęk przed karą,
nie kradnę, bo mnie złapią lub uznają za złodzieja; - □ identyfikacja – gdy jednostce zależy, aby być podobnym do jakiejś grupy lub jakiejś osoby (jednostka identyfikuje się z tą grupą), to jej zachowania dopasowują się do wyobrażeń o tej jednostce. Na przykład, zależy
mi na tym, aby mnie oceniano jako osobę inteligentną – zachowuję się
tak jak wyobrażam sobie, że zachowuje się osoba inteligentna. Identyfikacja jest głębszą formą konformizmu, dopasowanie do grupy pojawia się bowiem nawet przy fizycznej nieobecności grupy. Nie kradnę, bo inteligentne osoby nie kradną. Gdy grupa zmienia swoje zdanie,
ja także je zmieniam; - □ introjekcja (lub internalizacja) – najgłębsza forma konformizmu
polega na uznaniu pewnych norm i wartości za własne. Nie kradnę,
bo to jest złe. Jeśli grupa zniknie lub zmieni swoje zapatrywania, ja mimo to dalej zachowuję się zgodnie ze zinternalizowaną normą[8].
Konformizm definiuje się jako zmianę zachowania lub opinii danej osoby w wyniku wpływu na jej postępowanie. Jednakże tutaj największe znaczenie ma proces socjalizacji jako proces przekształcenia biologicznego organizmu noworodka w aktywnego uczestnika życia społecznego i kulturalnego. W tym procesie grupy wychowujące (rodzina, szkoła, grupy rówieśników) przekazują człowiekowi wiele wartości i systemów wartości. Innym składnikiem socjogennym są wspomniane role społeczne wykonywane w różnych zbiorowościach oraz wyobrażenia o osobie własnej wytworzone pod wpływem oddziaływania innych (jaźń subiektywna), a także zespół wyobrażeń o sobie odtworzonych z wyobrażeń innych ludzi o nas (jaźń odzwierciedlona), własnych poglądów, propozycji rozwiązań, czy też prezentowania wzorów zachowań. Postawy konformistyczne w grupach społecznych mogą ulegać nasileniu, bądź przeciwnie – zmniejszeniu, pod wpływem pewnych czynników.
Pierwszym z czynników powodujących nasilenie jest jednomyślność grupy[9], tzn. – im więcej członków wykazuje te same lub zbliżone poglądy, dąży do realizowania podobnych celów, kieruje się tym samym systemem wartości i norm postępowania oraz realizuje te same role społeczne – tym konformizm grupy się pogłębia.
Drugim aspektem zwiększenia się postaw konformistycznych w grupie są kompetencje jej członków[10]. Ogólnie można stwierdzić, że im większe są kompetencje lub im wyższa jest pozycja społeczna osób wywierających nacisk, tym bardziej jest on skuteczny i w tym większym stopniu ulegają mu osoby, na które jest on wywierany. Na przykładzie opisywanych już wcześniej stereotypów są przekazywane z pokolenia na pokolenie jako element nagromadzonej w społeczeństwie wiedzy. Nabywanie stereotypów jest swoistym konformizmem wobec norm społecznych. Powielanie stereotypów skutkuje konformistycznym postępowaniem, gdyż jednostka pragnąc uzyskać wysoką samoocenę, spełnia oczekiwania innych ludzi. Jest to efekt skutecznej socjalizacji i kontroli społecznej.
Kolejną ważna cechą jest wielkość grupy wywierającej naciek. Okazało się, że im większa jest grupa wywierająca nacisk, tym większy jest, do pewnej wielkości grupy, stopień konformizmu.
Ostatnim ważnym czynnikiem jest spoistość grupy. Spoistość grupy zależy od tego, na ile ona jest atrakcyjna dla swoich członków.
Człowiek często staje w sytuacji, w której musi podejmować decyzje. Żyjemy w świecie rozwiniętego konsumpcjonizmu, a rzeczywistość oferuje nam dostęp do różnorodnych dóbr. Przyglądając się nim, wybierając spośród nich to, co chcemy posiadać, angażujemy się w dokonywanie selekcji. Urzeczywistniamy ją, zarówno w bardzo istotnych dla nas kwestiach, jak i codziennych, mniej ważnych sprawach, jak choćby zakupy do domu. Jesteśmy, jako istoty żyjące w społeczeństwie, skazani na dokonywanie wyborów. Ludzie boją się ośmieszenia, odrzucenia i “wyjścia przed szereg”, dlatego dostosowują się do zachowań innych w grupie. Inaczej przeżywają lęk przed tym, że nie będą akceptowani w grupie.
W grupie osób zjawisko konformizmu daje się zaobserwować w przypadku konfrontacji poglądów. Wyobraźmy sobie spotkanie kilku znajomych i dyskusję na interesujący wszystkich zgromadzonych temat. Ku naszemu zaskoczeniu dowiadujemy się, że to co myślą nasi znajomi, nie pokrywa się w tej dyskusji z naszymi poglądami. W tym przypadku powiemy, że mamy do czynienia z sytuacją, w której napływające do nas informacje uznajemy za niezgodne z naszymi posiadanymi i utrwalonymi poglądami. Jeżeli grupa naszych znajomych jest dla nas bardzo ważna, rozdźwięk wywołany niezgodnością własnych poglądów z resztą grupy staje się dotkliwy. Rozbieżność w poglądach trudno jest zignorować, ponieważ ich podtrzymywanie niesie różnego rodzaju konsekwencje, np. spór lub wykluczenie z grupy. Dlatego presja, jaką odczuwamy w takiej sytuacji, może być tak duża, że wymusi na nas wybór tych poglądów, które preferuje grupa, mimo, że nasze osobiste mogą się znacznie od nich różnić.
Presja grupy rządzi się zasadą demokracji i jest tym silniejsza, im więcej jej członków bezpośrednio wyraża poglądy, które są sprzeczne z naszymi. Powoduje to automatyczny wzrost stresu i lęku przed odrzuceniem. Jeżeli okaże się jednak, że w naszej grupie znajdziemy sprzymierzeńca, który nie podziela tak jak i my poglądów większości oraz zgadza się z naszymi, wtedy istnieje duża szansa, że nie ulegniemy grupie.
Dlaczego zatem społeczeństwo zmienia swoją mentalność mimo powielanych od lat stereotypów, uprzedzeń? Zachowania, które nie są zachowaniami konformistycznymi należą do dewiacji społecznych. Mimo to na przestrzeni lat zmieniają się poglądy religijne, polityczne społeczne. Moim zdaniem, to środowisko rodzinne ma największy wpływ na tego typu zmiany. Zmiany mentalności w jednej rodzinie i wszechobecnie panujący konformizm, sprawiają, że na przestrzeni lat mała zmiana w rodzinie odbić się może na całym społeczeństwie… Idąc słowami Joshep’a Frettndorfer’a „Jeżeli społeczeństwo jest chore, to można je uzdrowić jedynie wówczas, gdy rozpoczniemy leczenie od rodziny” wskazuje jak ważna jest w obecnych czasach rodzina i mimo, iż jest najmniejszą grupą społeczną, jak bardzo wpływa ona na przestrzeni lat na całość społeczeństwa.
Joanna Szymkowiak
/studentka ANSM, filia w Wągrowcu/
Bibliografia
E. Aronson „Człowiek- istota społeczna” Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002
E. Aronson, R.M. Akert, T.D. Wilson „Psychologia społeczna. Serce i umysł” Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997
Cialdini „Wywieranie wpływu na ludzi” Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1966
Kofta, T. Szustowa „Złudzenia, które pozwalają żyć” Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001
Wojciszke „Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej” Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2002
[1] Słownik języka polskiego PWN konformizm https://www.google.com/search?q=konformiym&rlz=1C1AFAB_enDE1026DE1026&oq=konformiym&aqs=chrome..69i57j0i13i512l9.2767j1j15&sourceid=chrome&ie=UTF-8 dostęp: 18.02.2023
[2] M. Kofta, T. Szustowa, Złudzenia, które pozwalają żyć, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.57.
[3] R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1966s.173-174.
[4] B. Wojciszke, Człowiek…, op.cit. s.130.
[5] Ibidem. s.130-131.
[6] Ibidem. s. 131-132.
[7] E. Aronson, Człowiek- istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s.257-261.
[8] E. Aronson, R.M. Akert, T.D. Wilson, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997, s.212-217.
[9] B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2002, s.122-124.
[10] Ibidem. s. 129.
źródło grafiki: <a href=’https://pngtree.com/so/people’>people png from pngtree.com/</a>
