Dr J. Plak-Warecka. Kryzysy i uzależnienia w starości

Rozmawiamy z dr J. Plak-Warecką, naukowcem, badaczem, specjalistką polityki senioralnej i kwestii społecznych, autorką książek i wielu artykułów o systemach emerytalnych i innych zagadnieniach społecznych i ekonomicznych, ekspertką merytoryczną w projektach współfinansowanych ze środków unijnych. Obecnie jest zatrudniona w Instytucie Badań Edukacyjnych na stanowisku eksperta merytorycznego.

• Starość kojarzy nam się ze stabilizacją i stabilnością. Starość to uporządkowania, brak tzw. wyskoków, stateczność i zrównoważenie. Przeciwieństwo młodzieńczych szaleństw, popijaw, imprez, także nadużywania wszelkiego rodzaju używek, narkotyków czy alkoholu. Jednak seniorzy też popadają w uzależnienia. Jakie?

Seniorzy najbardziej uzależniają się od: leków, alkoholu, papierosów i hazardu. Należy jednak podkreślić, że w wielu przypadkach uzależnienie rozpoczęło się dużo wcześniej i jest ono kontynuowane lub pogłębiane w podeszłym wieku.

• Alkoholizm seniorów – czy został dobrze przebadany? Jakie jest prawdziwa skala uzależnień od alkoholu ludzi starszych? Jak piją seniorzy?

Pandemia  przyczyniła się do wzrostu odsetka osób nadużywających alkohol, także wśród seniorów. Szacuje się, że około 10% mężczyzn i 5% kobiet w podeszłym wieku nadużywa alkoholu. Skala problemu narasta w domach pomocy społecznej. Alkohol jest też bezpośrednią lub pośrednią przyczyną wielu hospitalizacji seniorów, np. na oddziałach psychiatrycznych. Blisko 2/3 seniorów, mających problem alkoholowy, doświadcza go od długiego czasu. Mniejszy odsetek stanowią osoby, które zaczęły pić będąc w wieku senioralnym. Populacja osób uzależnionych w starszym wieku składa się z dwóch grup. Pierwszą stanowią Ci, którzy piją od wielu lat, uzależnili się wcześniej i mimo pogorszenia stanu zdrowia na skutek nadużywania alkoholu, dożyli wieku senioralnego. Stanowią oni blisko 2/3 populacji uzależnionych seniorów. W tej grupie można zaobserwować nasilone problemy zdrowotne, takie jak m.in.: uszkodzenie wątroby, trzustki, zaburzenia rytmu serca, upośledzenie funkcji poznawczych; jak również problemy z funkcjonowaniem w życiu rodzinnym i społecznym, do których można zaliczyć: zerwanie kontaktów z rodziną, utratę pracy, niski status społeczny, w skrajnych przypadkach – bezdomność i konflikty z prawem. Typowy dla nich jest brak krytycyzmu wobec uzależnienia i związana z tym niechęć do podejmowania leczenia. Drugą grupę (blisko 1/3 populacji uzależnionych seniorów) stanowią osoby, które zaczęły pić alkohol w wieku 60+. W ich przypadku katalizatorami choroby mogły być czynniki psychologiczne i  społeczne, takie jak: przejście na emeryturę/zakończenie aktywności zawodowej i związany z tym nadmiar wolnego czasu, śmierć współmałżonka, dotkliwe poczucie samotności, pogorszenie stanu zdrowia, utr.ata sprawności i samodzielności. Te zjawiska doprowadziły do pogorszenia stanu psychicznego, a antidotum na spadek nastroju okazał się alkohol, który w krótkim okresie może poprawić samopoczucie, jednak w dłuższym – pogłębia depresję i problemy o podłożu emocjonalnym i psychicznym. Znane są również przypadki, w których osoby wcześniej były uzależnione od alkoholu, zerwały z nałogiem i wróciły do niego na jesień życia z powodu zaistnienia w ich życiu dramatycznych wydarzeń, mocno obciążających psychicznie. W przypadku seniorów problem alkoholowy może wywołać jeszcze bardziej dotkliwe konsekwencje niż w innych grupach wiekowych, ponieważ ludzie starsi częściej zapadają na choroby i tym samym są największymi konsumentami leków, a te z kolei w wielu przypadkach wchodzą w reakcję z alkoholem, przyczyniając się do eskalowania problemów zdrowotnych seniorów. Picie alkoholu maskuje ponadto choroby i opóźnia postawienie właściwej diagnozy lekarskiej. W najlepszym wypadku leczenie okaże się nieskuteczne, w najgorszym może dojść do niepełnosprawności lub śmierci osoby starszej. Alkoholizm seniorów nie musi się wiązać ze spożywaniem ogromnych ilości trunków. Przy definiowaniu tego zjawiska bardziej istotne jest regularne korzystanie z używek, bez których osoba starsza nie wyobraża sobie komfortowego funkcjonowania. Należy podkreślić, że wraz z wiekiem spada wydajność organów odpowiadających za metabolizm i wydalanie leków (wątroba, nerki). Ponadto organizm jest wyniszczony przebytymi chorobami i urazami. Tym samym dawka alkoholu „bezpieczna” w innych grupach wiekowych, może stanowić zagrożenie dla seniorów i prowadzić do znaczącej degradacji organizmu[1].

• Jakie są przyczyny alkoholizmu najstarszego pokolenia?

Osoby starsze sięgają po alkohol z wielu powodów: samotności, pogarszania się stanu zdrowia, depresji, nudy, poczucia pustki, stresu, doświadczenia trudnych wydarzeń w życiu (np. urata współmałżonka). Należy podkreślić, że rozpoznanie uzależnienia od alkoholu u seniorów nie jest łatwe. Diagnozę utrudniają takie czynniki, jak: picie w samotności czy traktowanie takich objawów, jak: upadki, kłopoty z pamięcią i zaburzenia nastroju, drżenie rąk, jako chorób wieku podeszłego, a nie choroby alkoholowej.

• Jakie skutki wywołuje picie alkoholu dla seniorów?

Alkoholizm u osób starszych powoduje nieodwracalne zmiany w organach wewnętrznych i wyraźnie skraca długość życia, jak również pogarsza jego jakość. Przewlekłe picie w grupie wiekowej 60+ prowadzi do zmian otępiennych, zaburzeń motoryki i związanych z tym urazów, schorzeń układu krwionośnego, depresji oraz prób samobójczych. Do skutków nadmiernego spożywania alkoholu w podeszłym wieku możemy zaliczyć: halucynozę alkoholową (intensywne omamy wzrokowe i słuchowe z zachowaną świadomością, które pojawiają się w ciągu 2-3 dni od zmniejszenia ilości przyjmowanego alkoholu; występuje u osób spożywających alkohol od minimum 10 lat); majaczenie drżenne (występuje u osób długotrwale pijących, po odstawieniu alkoholu lub znaczącym zmniejszeniu przyjmowanych dawek; powoduje zaburzenia świadomości, pocenie się, zwiększenie temperatury ciała; wywołuje lęki, bezsenność, omamy i urojenia; przyczynia się do wystąpienia silnych drgawek); zespół Korsakowa (występuje u osób długotrwale i intensywnie pijących, których organizm został wyniszczony przez alkohol; osoby te cierpią na zaburzenia pamięci, są zdezorientowane); encefalopatia Wernickiego (upośledzenie pamięci krótkotrwałej na skutek wieloletniego picia alkoholu; do zaburzeń pamięci dochodzą: oczopląs, zaburzenie świadomości, zaburzenia snu, utrata koordynacji ruchowej)[2].

• Jak można rozpoznać chorobę alkoholową w podeszłym wieku?

W przypadku seniorów trudniej jest zdiagnozować chorobę alkoholową, niż w innych grupach wiekowych. Dzieje się tak dlatego, że pogorszenie stanu zdrowia, a nawet zaburzenia świadomości będące skutkiem upojenia alkoholowego, mogą być brane za choroby wieku podeszłego i bagatelizowane przez otoczenie. Ponadto senior może uzależniać się na skutek spożywania leków zawierających alkohol i domowych nalewek wypijanych „dla zdrowotności”, co dodatkowo utrudnia identyfikację problemu. W celu zwiększenia prawdopodobieństwa zdiagnozowana tego schorzenia u seniorów można podjąć szereg działań, takich jak: obserwacja (nagłe pogorszenie stanu zdrowia psychicznego, zmienność nastrojów i nietypowe zachowanie mogą wskazywać na zaistnienie problemu), zlecenie badań wskazujących na stopień uszkodzenia wątroby (tzw. próby wątrobowe), rozmowa z rodziną i bliskimi osobami. Przydatne może być także zadanie seniorowi poniższych pytań:

1. Czy kiedykolwiek wypił Pan/Pani istotnie więcej niż się Panu/Pani wydawało?
2. Czy zdarza się, że pijąc alkohol opuszcza Pan/Pani posiłki?
3. Czy przyjmowanie alkoholu zmniejsza uczucie drżenia lub trzęsienia się rąk?
4. Czy zdarza się, że nie pamięta Pan/Pani fragmentów dnia lub nocy, gdy pije alkohol?
5. Czy pije Pan/Pani aby ukoić nerwy, uspokoić się?
6. Czy pije Pan/Pani żeby zapomnieć, przestać myśleć o problemach?
7. Czy kiedykolwiek w trudnej sytuacji, na przykład po utracie ważnej osoby, zaczął Pan/Pani pić istotnie więcej, choćby przez krótki czas?
8. Czy kiedykolwiek lekarz lub pielęgniarka wyrazili zaniepokojenie z powodu Pańskiego/Pani picia?
9. Czy kiedykolwiek próbował Pan/Pani ograniczyć picie lub wprowadzić szczególne zasady dotyczące picia?
10. Czy picie bywa Pana/Pani sposobem na samotność?[3]

Im więcej odpowiedzi pozytywnych, tym większe prawdopodobieństwo uzależnienia. Dodatkowym czynnikiem potwierdzającym może być to, że senior z problemem alkoholowym zaniedbuje wizyty u lekarza i leczenie (ważniejszy jest alkohol), zaniedbuje swój wygląd, nie dba o higienę; ogranicza jedzenie, by mieć pieniądze na alkohol.

• Seniorzy rzucają palenie czy ulegają nałogowi papierosowemu? Jak to się przekłada na ich stan zdrowia?

Uzależnienie od palenia papierosów to nałóg, który pogłębia się z wiekiem. Odsetek osób, które zaczęły palić w podeszłym wieku jest niewielki. Bez wątpienia uzależnienie od papierosów ma negatywny wpływ na stan zdrowia seniorów. W dymie  tytoniowym zawartych jest ponad 4 tys. związków, z których wiele ma działanie toksyczne i rakotwórcze. Palenie papierosów zwiększa ryzyko występowania chorób sercowo-naczyniowych, nowotworów złośliwych (m.in. płuc, krtani i jamy ustnej), a także chorób układu oddechowego. Jednocześnie należy podkreślić, że rezygnacja z palenia nawet w późnym wieku pomaga ustabilizować ciśnienie, umożliwia regenerację zakończeń nerwowych, usprawnia działanie układu krążenia, zmniejszając tym samym ryzyko zawału i udaru; poprawia pracę systemu oddechowego oraz zmniejsza ryzyko zachorowania na nowotwór.

• Hazard niejednemu zrujnował życie. Czy seniorom też rujnuje? Jak jest skala tego zjawiska? Gry liczbowe – wydają się bezpieczną rozrywką, ale wcale tak być nie musi. Hazard i uzależnienie od gier powoduje długi. Czy seniorzy tracą fortuny w postaci emerytury czy oszczędności na grach liczbowych?

Problem uzależnienia seniorów od gier narasta z roku na rok. O ile w przypadku innych grup wiekowych kluczowym argumentem przemawiającym za hazardem są aspekty finansowe, o tyle w przypadku seniorów jest to potrzeba wyjścia z samotności, przynależenia do grupy, nawiązania relacji z innymi, nuda. Kwestie finansowe znajdują się na dalszej pozycji. Seniorzy zaczynają przygodę z hazardem, wybierając „bezpieczniejsze” gry niższego ryzyka,  do których zalicza się: lotto, zdrapki. Z czasem (u części z nich) pojawiają się automaty, kasyno. Senior gra, mimo że potencjalne zyski nie przewyższają zainwestowanych środków. Seniorzy przeważnie uprawiają kilka różnych gier hazardowych. Największą grupę stanowią ci, którzy grają kilka razy w tygodniu. Najczęściej uprawianymi grami są gry liczbowe i zdrapki (przede wszystkim gry Totalizatora Sportowego). Drugie pod względem powszechności są gry uprawiane w kasynie – ruletka, automaty, a także zakłady bukmacherskie. I to właśnie ta druga kategoria generuje najwięcej problemów dla seniorów. Hazard przynosi seniorom pewne korzyści – przede wszystkim finansowe (jeśli uda się wygrać), następnie emocjonalne (rozrywka, adrenalina, euforia, radość) oraz społeczne (poczucie przynależności, wypełnienie czasu). Jednak nie można zapomnieć, że granie wywołuje szereg negatywnych konsekwencji, przede wszystkim finansowych (najwięcej seniorów wydaje do 100 złotych miesięcznie na granie, są to przeważnie osoby, które grają w gry liczbowe czy zdrapki; blisko 20% przeznacza na granie od 200 zł do 500 zł; a 7,7% od 500-1000 zł)[4], ale również emocjonalnych (poczucie winy, wstydu, frustracja) i społecznych (poluzowanie więzi z bliskimi, a nawet rozpad małżeństwa/rodziny). Należy podkreślić, że uzależnienie seniorów od gier jest o tyle niebezpieczne, iż z wiekiem postępują procesy demencyjne, co powoduje problemy z przewidywaniem konsekwencji działań, jak również z kontrolowaniem impulsów, co nasila szkodliwe działania i pogłębia proces uzależnienia, jak również generuje inne szkodliwe zjawiska. Następstwem uzależnienia od hazardu może być popadnięcie w ubóstwo (poprzez zaciąganie pożyczek umożliwiających dalszą grę), wejście w konflikt z prawem (brak możliwości spłaty pożyczek i zaciąganie kolejnych długów), popadnięcie w depresję (na skutek braku powodzenia w grach i pogłębiających się problemów finansowych), a w konsekwencji nawet podejmowanie prób samobójczych.

• Jaka jest jeszcze przyczyna długów najstarszej grupy wiekowej? Jak prezentuje się zadłużenie seniorów?

Dane z Krajowego Rejestru Długów wskazują, że zaległości finansowe emerytów na koniec 2021 roku wyniosły 6,18 mld zł. Wśród 357 tys. emerytów (kobiet w wieku 60+ i mężczyzn w wieku 65+), przeważały kobiety, stanowiąc 58% dłużników. Najbardziej zadłużeni są seniorzy z województwa śląskiego (ponad 1 mld zł), na drugim miejscu – z mazowieckiego (856 mln zł), na trzecim – z dolnośląskiego (595 mln zł). Przeciętny zadłużony senior ma dług w wysokości 17,3 tys. zł. Jakie są przyczyny zadłużenia wśród seniorów? Rosnące koszty życia w połączeniu ze zbyt niską emeryturą; prośby ze strony bliskich osób o zawarcie umowy ratalnej na zakup sprzętu RTV/AGD, w sytuacji gdy sami nie mają zdolności kredytowej; spłata długów zmarłego współmałżonka[5].

• Czy są jakieś specjalne terapie skierowane własnej do tej grupy wiekowej? Jaka jest specyfika leczenia tej grupy wiekowej?

Leczenie seniorów powinno w szczególności opierać się na zindywidualizowanym podejściu do pacjenta. Jest to spowodowane faktem, że osoby starsze często są skryte i niechętne do opowiadania o swoich problemach w gronie obcych osób. Ponadto uzależnieni seniorzy często mają poczucie utraty sensu życia, świadomości, że nic ich już nie czeka. Dlatego terapia ma umożliwić odnalezienie sfer życia, które satysfakcjonują pacjenta i przekonać go, że rezygnacja z nałogu może pomóc w odzyskaniu kontroli nad nimi. O ile w młodszych grupach wiekowych, skuteczna okazuje się terapia polegająca na ograniczeniu ilości spożywanej substancji/działań ryzykowanych w celu redukcji szkód wyrządzonych przez nałóg, o tyle w przypadku seniorów leczenie powinno przyczyniać się do całkowitej rezygnacji z nałogu. Należy pamiętać, że w podeszłym wieku pojawiają się ograniczenia somatyczne, choroby, pogorszenie kondycji intelektualnej, ubytki pamięci i koncentracji, co utrudnia prowadzenie terapii w pewnych nurtach, np. terapia poznawczo-behawioralna. Trzeba także uwzględnić, że zdiagnozowanie uzależnienia jest trudniejsze u seniorów niż w innych grupach wiekowych, ponieważ objawy mogą być mylone z chorobami typowymi dla podeszłego wieku; a sami seniorzy niezbyt chętnie decydują się na terapię, gdyż wstydzą się faktu, iż mają problem. To opóźnia moment rozpoczęcia terapii. Dodatkowy problem stanowi fakt, że terapeutkami często są młode kobiety, a pacjentami w większości seniorzy- mężczyźni.

• Kryzysy i uzależnienia w starości wynikają zwykle z desperacji, sytuacji kryzysowych. W poszczególnych fazach życia człowiek mierzy się z sytuacjami kryzysowymi. Szczególny charakter mają te, które występują w podeszłym wieku. Jakiego rodzaju sytuacjom kryzysowym podlegają seniorzy? Problem jest – ale jak go można rozwiązać? To jak gaszenie benzyny ogniem.

Jednym z najpoważniejszych kryzysów w życiu osób dojrzałych jest przejście na emeryturę. Za R. Atchleyem możemy wyróżnić następujące etapy tego procesu: I – oddalony w czasie (występuje w wieku średnim, pracownik jest jeszcze aktywny zawodowo i nie przygotowuje się do emerytury); II – przedemerytalny (pracownik zbliża się do wieku emerytalnego, zaczyna planować swoją emeryturę); III – miesiąca miodowego (towarzyszy mu radość z przejścia na emeryturę; człowiek może podjąć się realizacji działań/hobby, na które nie było czasu w trakcie aktywności zawodowej); IV – rozczarowania (następuje rozgoryczenie obecnym stanem; nie wszystkie plany udało się zrealizować, co wywołuje zniechęcenie i poczucie porażki); V – zmiany kierunku (człowiek zastanawia się, co mógłby zrobić ze sobą, jak zmienić swoje dotychczasowe zachowania, aby odczuwał większą satysfakcję z życia); VI – stabilizacji  (człowiek przywykł do rutyny związanej z przebywaniem na emeryturze, jest świadomy swoich możliwości i ograniczeń, przystosował się do bycia emerytem, nie dąży do zmian); VII – końcowa (na skutek różnych okoliczności człowiek przestaje otrzymywać emeryturę; może to być zarówno powrót do pracy, jak i śmierć). Kolejny czynnik krytyczny to utrata zdrowia. Na kryzysogenność choroby wpływają takie jej cechy, jak: stopień ciężkości schorzenia, reakcje i postawy wobec choroby, interpretacja i znaczenie przypisywane chorobie przez człowieka, postawy innych wobec chorego, konsekwencje społeczno-ekonomiczne wynikające z choroby; wypadanie z ról społecznych. Śmierć i żałoba, również są zaliczane do wydarzeń krytycznych, przy czym śmierć współmałżonka jest uznawana za najbardziej stresogenny czynnik w życiu osoby starszej. Często może być przyczyną depresji i prowadzić do izolacji. Dla seniorów bardzo stresującym wydarzeniem jest także zmiana miejsca zamieszkania; zarówno w przypadku przeprowadzki do dzieci, jak i przeprowadzki do domu pomocy społecznej. Wiąże się to ze zmianą nawyków, koniecznością przystosowania do nowego otoczenia. Senior uświadamia sobie, że nie jest już tak sprawny, by samodzielnie funkcjonować we własnym mieszkaniu. Innym wydarzeniem krytycznym w wieku senioralnym, jest opuszczenie domu przez ostatnie dziecko. Może się okazać, że dzieci spajały rodzinę, a po ich usamodzielnieniu seniorzy żyją niby pod jednym dachem, ale obok siebie.

Senior może przyjąć postawę bierną wobec kryzysów (wycofanie się w świat marzeń, tworzenie alternatywnej rzeczywistości) lub może podjąć walkę o wyjście z nich (podjęcie aktywności, zaangażowanie się w działalność społeczną, nawiązanie relacji z innymi). W zależności od obranej strategii rezultatem może być: powrót do stanu sprzed kryzysu (efekt neutralny), zmiana swojej postawy/lepsze poznanie siebie i odkrycie nowych możliwość (efekt pożądany); redukcja napięcia spowodowanego sytuacją kryzysową poprzez wycofanie się z życia (efekt niepożądany)[6].

• Czy na sytuacje kryzysowe bardziej odporne są kobiety czy mężczyźni w wieku senioralnym?

To zależy od rodzaju sytuacji kryzysowej. Przejście na emeryturę wywołuje zdecydowanie większy stres u mężczyzn, którzy w wielu przypadkach utożsamiają swoje poczucie wartości z posiadaniem pracy. Utrata zdrowia jest równie stresująca dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Podobnie ze śmiercią współmałżonka. Natomiast zmiana miejsca zamieszkania, jak również opuszczenie domu przez ostatnie dziecko bardziej stresuje seniorki.

• Jak przebiega uzależnienie od leków wśród seniorów ? Po czym poznać, że senior jest uzależniony od leków? Jak przebiega terapia w tym rodzaju uzależnienia?

Uzależnienie od leków jest częstym problemem wśród seniorów, którzy ze względu na liczne schorzenia przyjmują dużo medykamentów. Nadmierne spożycie leków, także zakupionych bez recepty sprawia, że mogą one wchodzić w interakcje między sobą i pogarszać stan zdrowia pacjenta. Co więcej, zmiany w funkcjonowaniu wątroby, które pojawiają się w wieku późno dojrzałym, wpływają na metabolizm leków i powodują, że ich nadużywanie jest bardziej szkodliwe niż w przypadku młodszych osób. Warto podkreślić, że niejednokrotnie uzależnienie od leków łączy się z uzależnieniem od alkoholu, co stanowi bardzo niebezpieczną mieszankę, zwłaszcza w przypadku osoby starszej. Seniorzy w szczególności nadużywają leków: na bezsenność, przeciwbólowych, przeciwzapalnych, psychoaktywnych. Zdiagnozowanie uzależnienia od leków u seniorów nie powinno stanowić wyzwania. O problemie świadczą takie zachowania, jak: zwiększenie częstotliwości wizyt lekarskich, w tym: leczenie tego samego schorzenia u specjalistów w różnych placówkach;  gromadzenie leków kupowanych bez recepty; nadmierna senność lub nadmierna pobudliwość, zmiana rytmu dobowej aktywności; pojawienie się depresji, apatyczności, wycofanie się z życia społecznego; wystąpienie bólów i zawrotów głowy/problemów z pamięcią/majaczenia; zaburzenia koordynacji ruchowej, drżenie rąk i nóg; wystąpienie dolegliwości ze strony żołądka (biegunki, wymioty, zaparcia). Ostateczną pewność daje analiza toksykologiczna krwi. Terapia jest prowadzona pod nadzorem lekarza i polega na stopniowym zmniejszaniu dawki leków w połączeniu z psychoterapią uzależnienia.

Dziękuję za rozmowę.

Pytania zadawała P.M. Wiśniewska /ANSM/

Joanna Plak-Warecka, dr nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, absolwentka Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, studiów podyplomowych z zakresu geriatrii i opieki długoterminowej w Medycznym Centrum Kształcenia Podyplomowego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz studiów podyplomowych z zakresu Public Relations w badaniach naukowych w Wyższej Szkole Ekonomii i Innowacji w Lublinie. Posiada doświadczenie w pracy na rzecz: instytucji badawczych, instytucji szkolnictwa wyższego, instytucji rynku pracy, organizacji pozarządowych. Doświadczony wykładowca akademicki, trener, ekspert merytoryczny i koordynator w projektach unijnych. Pełniła funkcję krajowego koordynatora ds. EURES (Europejskie Służby Zatrudnienia) z ramienia OHP. Posiada doświadczenie w zarządzaniu zespołami w strukturze rozproszonej. Jej zainteresowania badawcze obejmują: gerontologię społeczną, politykę społeczną wobec starości i ludzi starych, ubezpieczenia społeczne (w szczególności ubezpieczenia emerytalne), włoską politykę społeczną. Autorka trzech monografii, redaktor naukowy dwóch monografii, autorka ponad 100 artykułów poświęconych tematyce społeczno-ekonomicznej, pięciu kontentów naukowych, dwóch raportów, jak również jednej recenzji naukowej.

[1] Opracowanie własne: https://www.seniorzy.pl/joanna-plak/5935-alkoholizm-w-podeszlym-wieku-2, dostęp 02.06.2022

[2] Opracowanie własne: https://www.seniorzy.pl/joanna-plak/5935-alkoholizm-w-podeszlym-wieku-2, dostęp 02.06.2022

[3] Test przesiewowy Michigan w wersji geriatrycznej (SMAST)

[4] Źródło: Raport z projektu badawczego pt. „Hazard w życiu seniorów”, oprac. Bernadeta Lelonek-Kuleta, Maria Chuchra, Julia Sak, KUL, Lublin 2017.

[5] Źródło: https://forsal.pl/finanse/finanse-osobiste/artykuly/8338698,dlugi-emerytow-w-polsce-dane-krd.html, dostęp 02.06.2022

[6] Opracowanie własne: https://www.seniorzy.pl/joanna-plak/6072-poczatek-starosci-kiedy, dostęp: 02.06.2022