Na wstępie pragnę zaznaczyć, że rozróżniam winę, jako zjawisko obiektywne, np. kierowca, który przejechał na czerwonym świetle i na pasach dla pieszych potrącił przechodnia, od poczucia winy, czy kierowca czuje się winny. W niniejszych rozważaniach chcę poświęcić uwagę winie, a nie jej subiektywnemu poczuciu lub jego braku. Aby precyzyjnie, a nie dowolnie operować omawianymi pojęciami: błędu i winy, odwołuję się do Słownika języka polskiego:
Według SJP – Błąd to:
1. «niezgodność z obowiązującymi regułami pisania, liczenia, wymowy itp.»
2. «niewłaściwe posunięcie»
3.. «fałszywe mniemanie o czymś».
Według SJP – wina,
- to czyn niezgodny z istniejącymi normami postępowania (np. prawnymi); wykroczenie, przewinienie, występek, błąd;
2. odpowiedzialność za zły czyn;
3. przyczynienie się do czegoś złego; coś powodującego złe skutki, przyczyna, powód złego.
W obu określeniach – błąd i wina – skoncentruję się na punkcie drugim, czyli błąd – jako niewłaściwe posunięcie, a wina – jako odpowiedzialność za zły czyn.
Na oba zagadnienia, czyli błąd i winę, proponuję spojrzeć z perspektywy psychologicznej w kontekście jednej z koncepcji psychologicznych, jaką jest analiza transakcyjna.
Twórcą analizy transakcyjnej jest Eric Berne, w właściwie Eric Leonard Bernstein (1910-1970) lekarz psychiatra, syn emigrantów żydowskich z Polski i Rosji. Urodził się w Montrealu, po studiach przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie w czasie drugiej wojny światowej służył w marynarce wojennej jako psychiatra. Jego pierwsze prace na temat analizy transakcyjnej powstały w latach pięćdziesiątych XX w. Założyciel Międzynarodowego Towarzystwa analizy Transakcyjnej (ITAA), które co roku przyznaje nagrodę jego imienia (Eric Berne Memorial Scientific Adward) [1]. Analiza transakcyjna (AT) to koncepcja psychologiczna stosunków międzyludzkich opierająca się na wyodrębnieniu w „Ja” trzech współistniejących schematów odczuwania i zachowania. Koncepcja ta odwołuje się do teorii osobowości, komunikacji, relacji interpersonalnych i rozwoju. Zawiera elementy psychoanalizy, podejścia poznawczego i humanistycznego. Na podstawie AT opracowane zostały techniki terapeutyczne stosowane m.in. w edukacji i coachingu. Proponowany przez analizę transakcyjną sposób rozpoznawania i analizowania komunikacji można wykorzystywać także na co dzień w życiu osobistym, społecznym czy zawodowym. Pozwala na przyjrzenie się, z których części własnego „Ja”, w jakich sytuacjach, i z którymi osobami komunikujemy się oraz jak inni komunikują się z nami
Analiza transakcyjna opiera się na wyodrębnieniu w „Ja” trzech elementów: Ja-Dziecko, Ja-Dorosły i Ja-Rodzic, z tymi częściami „Ja” związane są schematy odczuwania i zachowania oraz sposoby komunikacji i relacje międzyludzkie. Analiza transakcyjna pozwala rozumieć i wyjaśniać przyczyny konfliktów, nieporozumień czy powtarzanych schematów komunikacji.
Dorosły – to najbardziej racjonalny, autonomiczny i obiektywny stan „Ja”, odpowiedzialny za dobry kontakt z rzeczywistością, ocenę prawdopodobieństwa zdarzeń i przetwarzanie informacji. Jest to zespół zachowań, myśli i uczuć, które są bezpośrednimi reakcjami na aktualną sytuację, które nie wynikają ani z wpływów rodziców ani z utrwalonych doświadczeń dzieciństwa. Pozwala to na równowagę między potrzebami i uczuciami „Dziecka”, a nakazami i zakazami „Dorosłymi”. Analiza transakcyjna wyodrębnia typy funkcjonalnego Ja-Dorosłego: racjonalny (rozsądek i dobry kontakt z rzeczywistością), refleksyjny (autonomia i dążenie do indywidualizacji), Dorosły Analityczny (logiczne zbieranie danych, rozwiązywanie problemów, definiowanie i organizowanie rzeczywistości), Dorosły Doświadczający (współpraca, elastyczność, odpowiedzialność, stanowczość), Dorosły Kreatywny (niezależność potrzeb, twórcza relacji w stosunku do siebie i innych), Dorosły Poetycki (nastrojowość, liryczność, romantyczność).
Ja-Dorosły w nas może okresowo ulegać wpływom naszego wewnętrznego Ja-Dziecka oraz Ja-Rodzica. Dominacja „Dziecka” nad „Dorosłym” przejawia się impulsywnymi zachowaniami, niekontrolowanymi zakupami, wydawaniem pieniędzy czy przygodach uczuciowych. Natomiast przewaga „Rodzica” nad „Dorosłym” – to uprzedzenia, wewnętrzne ograniczenia, tendencja do atakowania i obwiniania innych w komunikacji.
Ja-Rodzic – to zespół uczuć, myśli, działań, bezrefleksyjnych lub automatycznych wypowiedzi i zachowań ukształtowanych pod wpływem rodziców lub przejęty od osób pełniących ich role. To wewnętrzny zbór zasad, nakazów i zakazów, jakie interioryzujemy, czyli uwewnętrzniamy z przekazów rejestrowanych w dzieciństwie. Nasz wewnętrzny „Rodzic” może być: kontrolujący (kontrola, krytyka, kierowanie, formułowanie nakazów i powinności), opiekuńczy (troska, pomoc, ochrona i współczucie), Rodzic Niepełny (brak lub fragmentaryczność stanu „Rodzica” w strukturze „Ja” danej osoby (z powodu nieobecności fizycznej lub/i psychicznej jednego lub obojga rodziców), Rodzic Kulturowy (transmisja i integracja kulturowa) mieści w sobie trzy obszary: Rodzic w Rodzicu (wiara, wartości, ideologie, reguły, kody moralne, przesądy, zwyczaje, hierarchie społeczne, uprzedzenia itp.) Dorosły w Rodzicu (planowanie, organizacja, nauka, badania, ekonomia itp.), Dziecko w Rodzicu (doświadczanie miłości i nienawiści, przyjemności i bólu, akceptacji i odrzucenia, przyjaźni, wolności itp.).
Dziecko – to nasza wewnętrzna chęć poznawaniu, doświadczania, to chęć zaspokojenia swoich potrzeb fizycznych i psychicznych, pragnień, zachcianek oraz uczuć, takich jak radość, złość, lęk, poczucie winy. Funkcjonalnie wyodrębnia się m.in. Dziecko Naturalne (chęć zaspakajania potrzeb, pragnień, zachcianek, źródło kreatywności i energii życiowej), Dziecko Podporządkowane (skrajne podporządkowanie się panującym w danym środowisku regułom) Dziecko Przystosowane (posłuszeństwo, dostosowywanie się do reguł i oczekiwań społecznych), Dziecko Zbuntowane (bunt przeciw obowiązującym regułom, niechęć do dostosowania), Dziecko Wycofane (rezygnacja z doznawania troski).
Wyodrębnia się trzy rodzaje transakcji:
1. Komplementarna – przebiega na poziomie tych samych ról „Ja” rozmówców. Wyróżnia się dwa typy komunikacji komplementarnej:
– typu pierwszego – rozmowy równoległe np. Rodzic z Rodzicem, Dziecko – z Dzieckiem, Dorosły z Dorosłym.
– typu drugiego – każdy z rozmówców jest w innym stanie „Ja”, ale komunikuje się do stanu, w którym jest dana osoba np. Dorosły – Dziecko.
W komunikacji komplementarnej rzadko dochodzi do konfliktów.
2. Skrzyżowana – komunikacja z jednego stanu „Ja” do drugiego, w którym dana osoba nie znajduje się, czyli np. Ja – Dorosły jednej osoby komunikuje się z Ja – Dziecko drugiej osoby, podczas gdy ta osoba funkcjonuje akurat w Ja – Dorosły. Ten typ transakcji może generować konflikty.
3. Ukryta – to rodzaje gier. Występuje wówczas, gdy uruchamiają się więcej niż dwa stany „Ja” jednocześnie. Tego typu komunikacja ma dwie warstwy, powierzchowną, pozornie komplementarną, i ukrytą z towarzyszącymi emocjami, co powoduje narastanie konfliktu. Przekaz niejawny jest często ukryty za społecznie akceptowaną formą. Istnieją tutaj dwa poziomy: społeczny i psychologiczny. W transakcji ukrytej na poziomie społecznym zachodzi interakcja między innymi stanami „Ja” niż na poziomie psychologicznym. Np. w relacji typu Dorosły – Dorosły pojawiają się ukryte komunikaty, np. między Dzieckiem a Rodzicem.
Eric Berne zachowania między ludźmi nazywa „grami” i wyodrębnia siedem kategorii gier, których dzieci uczą się od rodziców. Gry rozumiane jako komunikacja i relacje interpersonalne wyodrębnione przez Berna prowadzone są nieświadomie, co należy odróżniać od świadomie stosowanych strategii manipulacyjnych, które mogą być prowadzone w życiu osobistym, zawodowym, społecznym czy politycznym.
. W analizie transakcyjnej wyróżnia się cztery typy możliwych pozycji:
- Ja jestem OK, ty jesteś OK – pozycja zdrowia psychicznego, postawa realistyczna pozwalająca rozwiązać konstruktywnie problemy życiowe, wiąże się z pozytywnymi oczekiwaniami wobec innych, respektem dla ich potrzeb i autonomii;
- Ja jestem OK, ty nie jesteś OK – postawa „ofiar życiowych”, pozycja ta występuje często u przestępców;
- Ja nie jestem OK, ty jesteś OK – pozycja typowa dla osób z poczuciem niższości, prowadzi do zachowań introwertywnych, wycofania społecznego;
- Ja nie jestem OK, ty nie jesteś OK – postawa charakterystyczna dla osób manifestujących zachowania schizoidalne, pozbawionych radości życia.
Nawiązując do zagadnienia błędu i winy, z perspektywy analizy transakcyjnej można m.in. wyodrębniać następujące postawy i komunikację:
– z pozycji Dziecka: to nie ja, to Ty, to oni, to przez nich itp. Czyli Ja jestem OK, Ty nie jesteś OK.
– z pozycji Dorosłego: to ja jestem odpowiedzialny/a, to mój błąd. Czyli Ja nie jestem OK, Ty jesteś OK.
– z pozycji Rodzica: Kontrolującego – nie zrobiłeś wszystkiego co do ciebie należało, nie wywiązałeś się należycie. Czyli Ja jestem OK, Ty nie jesteś OK. Z pozycji Rodzica Opiekuńczego – przykro mi, współczuję tobie, chcę pomóc, co mogę zrobić. Czyli Ja jestem OK, Ty jesteś OK.
Przykłady z życia wzięte (miejsca wykropkowane zachętą dla Czytelnika do uzupełnienia) :
Dialog I.
Osoba A: Mam żal, że nie powiedziałaś mi o ważnym zebraniu, choć wiedziałaś, że na udziale w nim bardzo mi zależało. [Ja-Dorosły… do Ja-Dorosły…]
Osoba B: Informacja o zebraniu wisiała na tablicy w Internecie, można było przeczytać [Ja-Rodzic… do Ja-Dziecko…].
A: Ale ja nie wiedziałam o tym. Szkoda, że nic mi nie powiedziałaś o tej informacji [Ja- Dorosły… do Ja-Dorosły…]
B: Wszyscy ciągle coś ode mnie chcą [Ja-Dziecko… do Ja-Rodzic…]
A: Ale ja nie jestem wszyscy, pracujemy razem od ponad 20 lat, zawsze mogłaś liczyć na moją pomoc [Ja-Dorosły… do Ja-Dorosły…]
B: Robert też ma do mnie o to żal, wszyscy coś ode mnie chcą… [Ja-Dziecko… do Ja-Rodzic…]
Pozycja A: Ja jestem OK – Ty nie jesteś OK. Pozycja B: Ja jestem OK – Inni nie są OK.
Dialog II.
Dziennikarz do polityka: Nie wywiązał się Pan ze swoich obietnic [Ja-Dorosły… do Ja- Dorosły ….]
Polityk: Ale co ci rządzili przed nami, mniej się wywiązywali.Jest to przykład, który można by rozpatrywać w kategorii relacji transakcyjnej ale także strategii manipulacyjnej. Gdyby odwołać się do indywidualnego stylu komunikowania się, pozycję określałby ukształtowany w dzieciństwie styl relacji. W przypadku kontekstu politycznego (choć może to mieć także miejsce w relacjach osobistych, zawodowych czy społecznych) można rozpatrywać strategie manipulacyjne, z odwołaniem się m.in. do założeń konstrukcjonizmu społecznego, który w obszarze komunikacyjnym zakłada, że słowa nie opisują, a tworzą rzeczywistość.
[Czyli: według AT: Ja-Dziecko … do Ja- Rodzic…] [Według strategii manipulacyjnych m.in.: przekierowanie uwagi, narracyjne kreowanie rzeczywistości].
Pozycja Polityka: Ja jestem OK – oni nie są OK.
Dialog III.
Kobieta X: Wiesz chciałabym mieć oszczędności… zł, bo to mi da poczucie bezpieczeństwa [Ja-Dorosły… do Ja-Dorosły…]
Kobieta Y: A po co ci takie oszczędności, trzeba być psychicznie chorym, żeby chcieć mieć tyle na koncie [ Ja- Rodzic… do Ja-Dziecko…]
Pozycja Y: Ja jestem OK – Ty jesteś nie OK.
Dialog IV.
Dziennikarka do osoby publicznej: Użyła Pani wobec opozycji słów obraźliwych [Ja-Dorosły… do Ja-Dorosły…]
Osoba publiczna: To był mój błąd, przepraszam [Ja-Dorosły… do Ja-Dorosły…]
Pozycja osoby publicznej: Jestem nie OK – inni są OK.
Podsumowując: Dialog III – to realna ocena rzeczywistości, bez stosowania zaprzeczania i szukania usprawiedliwienia za pomocą przypisywania odpowiedzialności innym. Niestety, to nie zbyt częsty sposób komunikacji. Polecam obserwacje, z jakich części naszego „Ja” komunikujemy się najczęściej i z których składowych „Ja” odpowiadają nasi rozmówcy oraz jakie pozycje my przyjmujemy, a jakie inne osoby.
- Źródła: Jagieła J., Słownik analizy transakcyjnej, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa 2012.
- Berne E., Dzień dobry i co dalej, REBIS, Poznań, 2008;
- Berne E., W co grają ludzie, PWN, Warszawa (wyd. 5) 2020;
Dr M. Talarczyk – specjalista psychologii klinicznej, certyfikowany psychoterapeuta, konsultant psychologii klinicznej dziecka.
